Boekbespreking 'De zwevende wereld'van Annejet van der Zijl

Een onbeantwoorde liefde voor Japan

Over de auteur
Historica Annejet van der Zijl beschreef de levens van uitlopende figuren als prins Bernhard, Annie M.G. Schmidt en Gerard Heineken. In haar nieuwste non-fictieboek De zwevende wereld belicht zij de verbonden levens van Philipp Franz von Siebold (1796-1866), een arts en ontdekkingsreiziger in negentiende-eeuwse Japan, en zijn dochter Kusumoto Ine, de eerste vrouwelijke arts van Japan. De prettig geschreven dubbelbiografie staat vol aantrekkelijke verhalen over culturele botsingen, doorzettingsvermogen en de invloed van het Oosten op het Westen. 

Over het boek
Na een lastige jeugd in Duitsland werd Franz von Siebold vanaf 1823 als arts gestationeerd op de Nederlandse handelspost Deshima, een kunstmatig eilandje voor de kust van Nagasaki. Daar had hij een geweldige tijd. Onvermoeibaar onderzocht en verzamelde hij planten en bomen die in Europa nog niet bekend waren. Hij kocht talloze unieke kunstvoorwerpen én landkaarten van de eilandengroep. Die kaarten braken hem uiteindelijk op, want in die tijd was Japan nog hermetisch afgesloten voor de buitenwereld en toen de Japanners zijn ‘verraad’ ontdekten, zetten ze in 1829 hem het land uit. Von Siebold kreeg geen steun van zijn Nederlandse collega’s op Deshima, want hoewel hij charismatisch en aanstekelijk enthousiast was, was hij ook nietsontziend ambitieus en weinig diplomatiek. Zo verloor Von Siebold niet alleen zijn lucratieve en interessante positie in Japan, maar ook zijn gezin. Hij was dolverliefd geworden op zijn concubine ‘Sonogi’ en schreef vanuit ballingschap in Europa wanhopige brieven aan haar en hun dochtertje Oine. Toen duidelijk werd dat hij niet terug kon keren en Sonogi met een Japanner trouwde, stichtte hij een gezin met de Duitse Helene von Gagern en kreeg met haar vijf kinderen. Hoewel hij aanvankelijk gevierd werd als unieke kenner van Japan, verschrompelde zijn aanzien langzamerhand. Noodgedwongen verkocht hij delen van zijn collectie.

Ruim twintig jaar na Siebolds vertrek zette Japan, gedwongen door de Amerikanen, de deuren voorzichtig open voor Westerse handel en invloed. Von Siebold vond het vreselijk dat zijn geliefde Japan zou veranderen en ontwikkelde zelfs een ‘messiascomplex’: alleen hij, ‘Der Japanner’ kon het authentieke Japan redden. De Nederlandse regering had echter genoeg van zijn aanmatigende houding. In 1859 kreeg Von Siebold eindelijk de kans terug te keren als lobbyist van de Handel-Maatschappij, mét zijn zoon Alexander (1846-1911).

Het tweede deel van De zwevende wereld vertelt hoe dochter Kusumoto Ine ‘Oine’ (1827-1903) faam verwierf als de eerste vrouwelijke arts in Japan. Oine had veel verwacht van de ontmoeting met haar beroemde vader, die haar geïnspireerd had om dit vak te kiezen, maar dat liep uit op een grote teleurstelling, schrijft Van der Zijl: ‘Uit niets in zijn kant van hun correspondentie blijkt dat Franz ook maar enige waardering of interesse had voor de medische vaardigheden die zijn dochter zich ten koste van zoveel persoonlijke opofferingen en noeste arbeid had verworven.’ Hij verwachtte daarentegen dat Oine zijn huishouding zou doen én financieren. Ze was er dan ook niet rouwig om toen Franz na twee jaar vertrok. Alexander bleef achter in Japan en werd wél een succesvol diplomaat. Zijn broer Heinrich werd een van de eerste archeologen van het Westers-georiënteerde Japan in de Meiji periode (1868–1912) en net zo’n fanatieke verzamelaar als zijn vader. Oine had contact met haar halfbroers, maar richtte zich vooral op haar eigen dochter en kleindochter en zette een eigen vrouwenkliniek op. Zij had zich gespecialiseerd in obstetrie en bracht de eerste zoon van keizer Mutsuhito ter wereld. In Japan is Oine een bekende heldin in boeken, televisieseries, opera’s en zelfs manga.

‘Nog geen twaalf jaar na Siebolds dood werd iedereen verliefd op Japan,’ schrijft Van der Zijl. De negentiende-eeuwse rage van het ‘Japonisme’ en de grote invloed van de Japanse prenten op de Westerse kunst van bijvoorbeeld de impressionisten, krijgen terecht een apart hoofdstuk. De vele afbeeldingen in het fraai verzorgde boek maken ook duidelijk dat het belang van ‘de zwevende wereld’ van de speelse ukiyo-e kan niet onderschat worden.

Petra Teunissen

Interview bij nooit meer slapen:

Als kind was Annejet al een enorme lezer, Ze was liever met een boek dan met een vriendin. Ze was een keer als 8 jarig meisje opgesloten in de bibliotheek in Leeuwarden, zo was ze in haar eigen wereld dat ze niet hoorde dat de bel ging dat de bieb ging sluiten.

Annejet heeft 5 jaar aan het boek gewerkt. Daarbij heeft ze ook hulp gehad van mensen die de informatie voor haar uitzochten, de archieven indoken. 2 weken heeft ze in Japan rondgereisd, in die 2 weken heeft ze 3000 km afgelegd. Als voorbereiding op het bezoek heeft ze zich verdiept in de Japanse etiquette. 

De Japanners keken met bewondering naar haar en ze werd met open armen ontvangen, ook omdat ze goede contacten had. 

In deze vijf jaar leefde ze in 2 werelden, het leven met haar partner en in de wereld samen met Siebold. Aan het eind was ze ook wel weer blij dat het afgerond was.

Het boek kent eigenlijk 3 hoofdpersonen Siebold, Ine en Japan. Het interesseert Annejet vooral ook om vanuit verschillende perspectieven te kijken en te schrijven. Hoe kijken Europeanen naar Aziaten en hoe kijken de japanners naar de Europeanen?

In de jaren 60 had Japan nieuwe helden nodig om zichzelf weer positief op de kaart te zetten, de persoon Ine Kusumoto is gebruikt voor computerspellen, rise of the Ronin, manga’s etc.

Annejet ziet zichzelf als een restaurateur van verhalen. De verhalen bestaan al, ze zoekt alles uit, is dossiervreter. Ze vangt de verhalen dan in woorden. Ze belicht de verhalen. Daarvoor heeft ze isolement nodig. Wanneer iemand spontaan langs komt voor een kop koffie, stuurt ze de persoon weg, omdat ze aan het werk is.

Quotes
'Als historicus over de geschiedenis: alles verandert in de loop van de geschiedenis, behalve emoties. Zoals jaloezie liefde etc.'
'Siebold verdwaalt steeds meer in zijn ambitie'

Dit keer hebben we het boek besproken a.h.v. deze vragen:

1. Door dit boek is de kijk op de persoon Franz Siebold wel veranderd, Is jouw kijk op hem ook veranderd? zou dit van invloed moeten zijn op bijvoorbeeld zijn museum in Leiden?

2. Welke thematiek in het boek vind je het meest intrigerend? 

3. Zijn er momenten in het boek die een hele grote indruk op je gemaakt hebben?

4. Vraag hoe is het mogelijk dat een volk dat schoonheid zo hoog in het vaandel heeft staan, zulke verschrikkelijke dingen gedaan heeft tijdens de bezetting van Indonesie, deze vraag werd gesteld, maar ik blijf moeite houden met het antwoord.

5. Annejet vertelt in een interview dat alles in het boek waar is, er is niets verzonnen. Ze heeft tijdens haar verblijf in Japan heel grondig onderzoek gedaan. Mis je een beetje fictie of maakt het het boek alleen maar sterker omdat alles waargebeurd is. Geeft het een andere leeservaring?

6. Wanneer je dit boek vergelijkt met de andere boeken van Annejet van der Zeil, welk boek vind je het beste of mooiste?